نقاشان زن و بازنمایی جنسیت در هنر ایران مدرن

مواجهه ایران با غرب در سده‌های اخیر هم‌راستا با متحول‌ساختن کلیه وجوه زیست فردی و اجتماعی ایرانیان موجب شکل‌گیری ایده‌ برابری اجتماعی و بطور خاص برابری زن و مرد و به‌راه‌افتادن جریانات زنان شد. این جریانات که با فعالیت زنان در چارچوب تشکل‌ها و نشریات و با رویدادهای مشخص تاریخی نظیر واقعه کشف حجاب به عرصه عمومی راه پیدا کرد، بازتابی عینی در هنر رسمی ایران دردوره‌های مشروطه و پهلوی نداشت. این مقاله به بررسی تأثیر و تأثرات اوضاع اجتماعی بر نقاشی این دوره می‌پردازد. آیا نقاشان شامل زن و مرد به تغییرات اجتماعی مرتبط با جنسیت التفات داشته‌اند؟ آیا نقاشی را به عنوان بستری برای انعکاس نقطه‌نظرات آگاهانه خود در این‌باره به‌کارگرفته‌اند؟ اگر چنین نیست علل عدم بازتاب جریانات اجتماعی مرتبط با زنان و جنسیت چه می‌تواند باشد؟ پاسخ را در مکتب نقاشی کمال‌الملک از زمان تأسیس مدرسه صنایع مستظرفه (1290 ش) و نقاشی مدرنیستی ایران از میانه دهه 1320 تا پایان دهه 1330 جستجو می‌کند. نقد فمنیستی هنر که از دهه‌های 1960 و1970 در تاریخ‌نگاری و نقد هنر در غرب رواج یافت نقش و موقعیت زنان در تولید هنر و تصویر آن‌ها در آثار هنری را مورد توجه قرار می‌دهد. این مقاله در حل مسائل خود از مفاهیم «عاملیت» و «بازنمایی» بهره می‌جوید. نتایج پژوهش نشان می‌دهد محوریت‌یافتن ایده مدرن /غربی شدن و ایده‌آل طبیعی‌سازی در نقاشان مکتب کمال‌الملک و دغدغه هویت ملی و ریختن محتوای بومی در ظرف هنر مدرنیستی قرن بیستم در میان هنرمندان نوگرای ایران مانع  انعکاس محتوای اجتماعیِ معطوف به جنسیت شده‌است. زنان نقاش در هر دو دوره هم به لحاظ تعداد و هم از نظر کیفیت حرفه‌ای‌گری در قیاس با مردان همدوره خود سطح نازل و امکانات ناچیزی داشتند. از منظر بازنمایی تصویر زن در میان نقاشان هر دو دوره عنصری که بتوان آن را واجد وجهی انتقادی نسبت به وضع زنان به حساب آورد دیده نمی‌شود. در عوض نقاشان زن و مرد در هر دو دوره رویکردی ناآگاهانه و بی‌توجه در تثبیت کلیشه‌های جنسیتی در پیش‌گرفتند. اگرچه برخی از نقاشی‌های این دوره راوی تغییرات واضحی همچون رفع حجاب زنان هستند اما نشانی از کنش آگاهانه واجد عاملیت برای تغییر بسوی برابری زن و مرد در آن‌ها پیدا نیست.